जिग-यन्त्राणि विविध-उद्योगानाम् अभिन्न-भागः अभवन्, येन भिन्न-भिन्न-सामग्रीणां कुशलतया प्रभावीरूपेण च पृथक्करणस्य प्रक्रियायां क्रान्तिः कृता अस्ति अस्मिन् लेखे वयं जिग्-यन्त्राणां जगति गमिष्यामः, तेषां कार्यक्षमता, अनुप्रयोगाः, लाभाः, भवतः विशिष्टापेक्षाणां कृते योग्यं चयनं कुर्वन् विचारणीयाः कारकः च अन्वेष्टव्याः |.
आरम्भार्थं वयं जिग-यन्त्रस्य कार्याणि विमोचयामः, तान् तन्त्राणि अवगच्छामः ये तस्य इष्टतम-पृथक्करण-परिणामान् प्राप्तुं समर्थाः भवन्ति । जिग् यन्त्रं कथं कार्यं करोति ? वयं सम्बद्धानां चरण-पद-प्रक्रियाणां व्यापकं अवलोकनं प्रदास्यामः, अस्य विलक्षण-यन्त्रस्य पृष्ठतः चतुर-इञ्जिनीयरिङ्ग-विषये प्रकाशं प्रसारयामः |.
अग्रे गच्छन्ती वयं अनुप्रयोगानाम् विशालं सरणीं अन्वेषयिष्यामः येषु जिग्-यन्त्राणि पूरितानि सन्ति । खनिजप्रक्रियाकरणात् अङ्गारप्रक्षालनात् धातुपुनरुत्थानं, अयस्कं लाभं च यावत्, एते बहुमुखीयन्त्राणि बहु उद्योगेषु स्वस्थानं प्राप्तवन्तः जिग-यन्त्राणां अनुप्रयोगाः तेषां विविधक्षेत्राणि प्रकाशयिष्यन्ति ये तेषां उपयोगात् लाभं प्राप्नुवन्ति तथा च उत्पादकतावर्धनार्थं ते कथं कार्याणि सुव्यवस्थितं कुर्वन्ति इति।
अपि च, वयं जिग्-यन्त्राणां उपयोगेन ये लाभाः आगच्छन्ति तेषां चर्चां कुर्मः । कण आकारस्य विस्तृतश्रेणीं, तेषां व्यय-प्रभावशीलता, अथवा तेषां पर्यावरण-अनुकूल-प्रकृतिः, जिग्-यन्त्राणां उपयोगस्य लाभाः असंख्याकाः लाभाः प्रदर्शयिष्यन्ति येन तेषां बहुविध-औद्योगिक-सेटिंग्स्-मध्ये प्राधान्य-विकल्पः भवति
अन्तिमे वयं जिग्-यन्त्रस्य चयनं कुर्वन् विचारणीयाः कारकाः अन्तः गमिष्यामः । बाजारे विकल्पानां प्रचुरता अस्ति, विशिष्टा आवश्यकतायाः आधारेण सूचितं निर्णयं कर्तुं महत्त्वपूर्णम् अस्ति। जिग-यन्त्रस्य चयनं कुर्वन् विचारणीयाः कारकाः निर्णय-प्रक्रियायां सहायतार्थं बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रदास्यन्ति, येन इष्टतम-परिणामानां कृते सर्वाधिकं उपयुक्तस्य यन्त्रस्य चयनं सुनिश्चितं भवति
निष्कर्षतः, अस्य लेखस्य उद्देश्यं भवति यत् जिग्-यन्त्राणां, तेषां कार्यक्षमतायाः, अनुप्रयोगस्य, लाभस्य, समीचीनस्य चयनं कुर्वन् मुख्यविचारणानां च व्यापकबोधः प्रदातव्यः अस्ति भवान् स्वस्य औद्योगिकप्रक्रियाः वर्धयितुं इच्छति वा केवलं एतस्याः अभिनवप्रौद्योगिक्याः विषये जिज्ञासुः अस्ति वा, अयं लेखः जिग्-यन्त्राणां रहस्यानां विमोचनार्थं बहुमूल्यं संसाधनरूपेण कार्यं करिष्यति
जिग-यन्त्रं कथं कार्यं करोति ?
एकं जिग्-यन्त्रं खनन-खनिज-प्रसंस्करणं च सहितं विविध-उद्योगेषु उपयुज्यमानं उपकरणस्य अत्यावश्यक-उपकरणम् अस्ति । अस्य प्राथमिकं कार्यं गुरुत्वाकर्षणपृथक्करणस्य सिद्धान्तस्य उपयोगेन अपशिष्टसामग्रीभ्यः बहुमूल्यं खनिजं पृथक् कर्तुं भवति । परन्तु जिग्-यन्त्रं सम्यक् कथं कार्यं करोति ?
जिग्-यन्त्रस्य संचालनं कच्चा-सामग्रीणां पोषणेन आरभ्यते यत् विशेषरूपेण निर्मित-पात्रे जिग्गिंग-कक्षः इति विशेषरूपेण निर्मित-पात्रे भवति । अयं कक्षः पटलेन सह सुसज्जितः अस्ति अथवा तेषां आकाराधारितकणानां वर्गीकरणं कर्तुं चलनीतः अस्ति । सीवजालस्य उपरि बृहत्कणाः अवशिष्टाः भवन्ति, लघुकणाः तु सीवच्छिद्रात् जिग् कक्षे पतन्ति ।
एकदा सामग्रीः वर्गीकृतः भवति तदा जिग् यन्त्रं कक्षस्य अन्तः गतिं निर्मातुं स्पन्दनजलप्रवाहस्य उपयोगं करोति । एतेन स्पन्दनेन कणानां घनत्वेन स्तरीकरणं भवति, यत्र तलपर्यन्तं अधिकाः धातुः मग्नाः भवन्ति तथा च लघुतराः उपरि प्लवन्ति एषा प्रक्रिया स्तरीकरणम् इति ज्ञायते ।
जिग-यन्त्रस्य संचालने अग्रिमः सोपानः खनिजानाम् वास्तविकपृथक्करणम् अस्ति । गुरुतरकणाः, येषु बहुमूल्यं खनिजं भवति, ते जिग्गिंगकक्षस्य तलभागे सङ्गृह्यन्ते । ततः एते कणाः कपाटद्वारा निर्वहन्ति, यदा तु लघुतराः अपशिष्टसामग्रीः उपरितः निष्कासिताः भवन्ति ।
इष्टतमपृथक्करणस्य प्राप्त्यर्थं जिग्-यन्त्रं खनिजानां मध्ये विशिष्ट-गुरुत्वाकर्षणस्य भेदस्य उपरि निर्भरं भवति । विशिष्टगुरुत्वं जलघनत्वस्य तुलने पदार्थस्य घनत्वस्य परिमाणं भवति । स्पन्दन आवृत्ति एवं जल प्रवाह दर को समायोज्य करके, संचालकों को विभिन्न प्रकार के खनिज के लिए पृथक्करण प्रक्रिया को अनुकूलित कर सकते हैं।
जिग्-यन्त्रस्य उपयोगस्य एकः प्रमुखः लाभः अस्ति यत् कण-आकारस्य विस्तृत-श्रेणीं सम्भालितुं तस्य क्षमता अस्ति । ताम्र, रजत, टिन, टंगस्टेन, तन्टालम, नियोबियम, टाइटेनियम, जिरकोनियम, प्राथमिक अयस्क एवं क्रोमियम के प्लेसर को अलग किया जाता है, उतपादन में जिग मशीन का व्यापक रूप से किया जाता है।
जिग मशीनों के अनुप्रयोग
जिग्-यन्त्राणि, जिग्गिंग-उपकरणम् इति अपि ज्ञायते, अनेकानि बहुमुखी-उपकरणाः सन्ति, येषां व्यापकरूपेण विविध-उद्योगेषु अनुप्रयोगानाम् एकस्य श्रेणीयाः कृते प्रयुक्ताः सन्ति । एते यन्त्राणि स्वस्य विशिष्टगुरुत्वस्य आधारेण भिन्नानि सामग्रीनि पृथक् कर्तुं निर्मिताः सन्ति, येन कुशलं सटीकं च क्रमीकरणं भवति । जिग-यन्त्राणां अनुप्रयोगाः विविधाः सन्ति, तेषां खनन-खनिज-प्रक्रिया, पुनःप्रयोग-कार्यक्रमेषु च प्राप्यते ।
जिग्-यन्त्राणां प्राथमिक-उपयोगेषु एकः खनन-उद्योगे अस्ति । ते सामान्यतया टिन, हीरक इत्यादिखनिजनिष्कर्षणे नियोजिताः भवन्ति । जिग्गिंग उपकरणं विशेषतया तेषां घनत्वभेदानाम् आधारेण गङ्गुसामग्रीभ्यः बहुमूल्यं खनिजं पृथक् कर्तुं प्रभावी भवति। एषा प्रक्रिया सुनिश्चितं करोति यत् केवलं इष्टानि खनिजपदार्थानि एव एकत्रितानि भवन्ति, येन खनन-कार्यक्रमस्य समग्र-दक्षता वर्धते ।
खनन के अतिरिक्त, खनिज प्रसंस्करण संयंत्रों में जिग यन्त्रों का व्यापक रूप से प्रयोग किया जाता है। अयस्कात् बहुमूल्यं खनिजस्य एकाग्रतायां एते यन्त्राणि महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहन्ति । गुरुत्वाकर्षणपृथक्करणस्य सिद्धान्तस्य उपयोगेन जिग्गिंग-उपकरणेन भिन्न-भिन्न-घनानां खनिजं प्रभावीरूपेण पृथक् कर्तुं शक्यते । एतेन उच्चस्तरीयसान्द्रतायाः उत्पादनं सक्षमं भवति, यत् अधिकं संसाधितुं वा प्रत्यक्षतया ग्राहकेभ्यः विक्रीयते वा कर्तुं शक्यते ।
जिग-यन्त्राणि पुनःप्रयोग-उद्योगे अपि अनुप्रयोगाः प्राप्नुवन्ति । तेषां उपयोगः अपशिष्टप्रवाहात् सामग्रीनां पृथक्करणे पुनर्प्राप्तौ च उपयुज्यते। जिग्स्, पुनःप्रयोज्यसामग्री यथा प्लास्टिकं, धातुः, काचः च इत्यादीनां प्रयोगेन तेषां विशिष्टगुरुत्वाकर्षणस्य आधारेण क्रमं कर्तुं शक्यते । एतेन मूल्यवान् संसाधनानाम् कुशलं पुनर्प्राप्तिः, अपशिष्टस्य न्यूनीकरणं, स्थायित्वं च प्रवर्तयितुं शक्यते ।
अपि च, जिग-यन्त्राणि अङ्गार-सज्जतायाः क्षेत्रे उपयोगी सिद्धानि अभवन् । अङ्गारप्रक्षालनसंस्थानेषु अङ्गारस्य अशुद्धिभ्यः पृथक्करणार्थं जिग्गिंग-उपकरणस्य उपयोगः भवति, यथा रॉक्, शेल् इत्यादीनां । जिगिंग प्रक्रिया स्वच्छ अङ्गारस्य उत्पादनं सुनिश्चितं करोति, यस्य उपयोगः विद्युत् उत्पादनस्य अन्य औद्योगिकप्रयोजनानां च कृते कर्तुं शक्यते । अतिरिक्तरूपेण, अङ्गारस्य सज्जतायां जिग-यन्त्राणां उपयोगः अङ्गार-खननस्य दहनस्य च पर्यावरणीय-प्रभावं न्यूनीकर्तुं साहाय्यं करोति ।
जिग मशीन का उपयोग के लाभ
जिग्-यन्त्राणि विविध-उद्योगेषु तेषां असंख्यात-लाभानां कारणेन अत्यावश्यकं साधनं जातम् अस्ति । एते यन्त्राणि खनन, खनिजप्रक्रिया, अयस्कलाभप्रक्रियासु च बहुधा उपयुज्यन्ते । तेषां कुशलसञ्चालनेन विश्वसनीयप्रदर्शनेन च जिग्-यन्त्राणि व्यवसायानां व्यक्तिनां च कृते महत्त्वपूर्णानि लाभाः प्रदास्यन्ति ।
जिग-यन्त्राणां उपयोगस्य एकः प्राथमिकः लाभः अस्ति यत् तेषां विशिष्टगुरुत्वाकर्षणस्य आधारेण भिन्नानि सामग्रीनि पृथक् कर्तुं तेषां क्षमता अस्ति । गुरुत्वाकर्षणपृथक्करणम् इति नाम्ना प्रसिद्धा एषा प्रक्रिया गुरु-लघुकणानां प्रभावी पृथक्करणस्य अनुमतिं ददाति । गुरुत्वाकर्षणस्य सिद्धान्तस्य उपयोगेन जिग्-यन्त्राणि सामूहिक-सामग्रीभ्यः बहुमूल्यं खनिजं प्रभावीरूपेण पृथक् कर्तुं शक्नुवन्ति, यस्य परिणामेण शुद्धता अधिका भवति, उत्पादकता च वर्धिता भवति
जिग-यन्त्राणां अन्यः लाभः तेषां बहुमुख्यता अस्ति । एते यन्त्राणि अङ्गारः, लोह-अयस्कः, टिन्, टङ्गस्टन् च इत्यादीनां पदार्थानां विस्तृतश्रेणीं सम्भालितुं शक्नुवन्ति । ते भिन्न-भिन्न-फीड्-आकार-घन-तानां समायोजनाय सहजतया समायोजितुं शक्यन्ते, येन ते विविध-अनुप्रयोगानाम् कृते उपयुक्ताः भवन्ति । रूक्षीकरणाय, सफाई, अथवा स्केवेलिंग् प्रयोजनार्थं, जिग-यन्त्राणि बहुमूल्यं खनिजं प्रभावीरूपेण पुनः प्राप्तुं शक्नुवन्ति तथा च प्रक्रियायाः समग्रदक्षतां अधिकतमं कर्तुं शक्नुवन्ति
तेषां बहुमुख्यतायाः अतिरिक्तं जिग्-यन्त्राणि खनिज-प्रक्रियाकरण-सञ्चालनानां कृते एकं व्यय-प्रभावी-समाधानं प्रददति । एतेषु यन्त्रेषु विद्युत्-उपभोगः न्यूनः भवति तथा च न्यूनतम-रक्षणस्य आवश्यकता भवति, दीर्घकालं यावत् परिचालन-व्ययस्य न्यूनीकरणं भवति । अपि च, जिग-यन्त्रैः प्राप्ताः उच्च-पुनर्प्राप्ति-दराः लाभप्रदतायां योगदानं ददति, यतः मूल्यवान् खनिजः प्रभावीरूपेण पुनः प्राप्तः भवति, तस्य उपयोगः च भवति
जिग्-यन्त्राणि अपि एकं संकुचितं डिजाइनं दर्पयन्ति, येन ते लघु-परिमाणस्य बृहत्-परिमाणस्य च कार्ययोः कृते उपयुक्ताः भवन्ति । तेषां लघुपदचिह्नं विद्यमानप्रक्रियासंस्थासु सुलभं स्थापनं एकीकरणं च अनुमन्यते । अतिरिक्तरूपेण, जिग-यन्त्राणि स्वस्य कार्य-सुलभतायाः कृते प्रसिद्धानि सन्ति, येन न्यूनतम-प्रशिक्षणं पर्यवेक्षणं च आवश्यकम् अस्ति । एषा उपयोक्तृ-अनुकूल-प्रकृतिः सुनिश्चितं करोति यत् व्यवसायाः शीघ्रमेव जिग-यन्त्राणां स्वीकरणं कृत्वा स्वस्य समग्र-उत्पादकता-वर्धनार्थं उपयोगं कर्तुं शक्नुवन्ति ।
जिग यन्त्रं चयनं कुर्वन् विचारणीयाः कारकाः
यदा जिग-यन्त्रस्य चयनस्य विषयः आगच्छति तदा अनेके कारकाः सन्ति येषां विषये विचारः करणीयः अस्ति । जिग्-यन्त्रं खनन-निर्माण-काष्ठकर्म इत्यादिषु विभिन्नेषु उद्योगेषु महत्त्वपूर्णं साधनम् अस्ति । तस्य उपयोगः तेषां विशिष्टगुरुत्वस्य आधारेण भिन्नानि सामग्रीनि पृथक् कर्तुं, एकाग्रं कर्तुं च भवति । विपण्यां एतावता विकल्पैः सह, भवतः आवश्यकतानां कृते समीचीनं जिग्-यन्त्रं चयनं कर्तुं अतीव भवितुम् अर्हति । अस्मिन् लेखे वयं केचन महत्त्वपूर्णाः कारकाः चर्चां कुर्मः ये एतत् निर्णयं कुर्वन्ति समये गृहीतव्याः।
प्रथमं सर्वप्रथमं च, जिग्-यन्त्रस्य क्षमतायाः आकारस्य च आकलनं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । क्षमता यन्त्रं दत्तसमये यत् सामग्रीं सम्भालितुं शक्नोति तत् परिमाणं निर्दिशति । एतत् महत्त्वपूर्णं विचारं यतः एतत् यन्त्रस्य कार्यक्षमतां उत्पादकताञ्च निर्धारयति। अतिरिक्तरूपेण, JIG यन्त्रस्य आकारः भवतः कार्यस्थले उपलब्धस्थानेन सह संगतः भवेत् । समुचितं फिट् सुनिश्चितं कर्तुं परिमाणानां सम्यक् मापनं अत्यावश्यकम्।
जिग-यन्त्रस्य गुणवत्ता, स्थायित्वं च अपि विचारणीयानि महत्त्वपूर्णानि कारकाः सन्ति । दीर्घकालीन-उपयोगस्य कुशल-सञ्चालनस्य च कृते उच्च-गुणवत्तायाः यन्त्रे निवेशः अत्यावश्यकः अस्ति । यन्त्रं दृढसामग्रीभिः निर्मितव्यं यत् भारी-कर्तव्य-कार्यस्य कठोरताम् सहितुं शक्नोति । अतिरिक्तरूपेण, प्रतिष्ठितनिर्मातृतः यन्त्रं चयनं कर्तुं शक्यते यत् वारण्टीं विक्रयानन्तरं समर्थनं च प्रदाति। एतेन भविष्ये कश्चन विषयः उत्पद्यते चेत् मनसः आश्वासनं शान्तिं च प्रदाति।
अपि च, उपयोगस्य, परिपालनस्य च सुगमता न उपेक्षितव्या। एकं उपयोक्तृ-अनुकूलं जिग-यन्त्रं स्पष्ट-निर्देशैः सहज-नियन्त्रणैः च सह कार्यकाले समयस्य परिश्रमस्य च रक्षणं कर्तुं शक्नोति । अतिरिक्तरूपेण, यन्त्रस्य दीर्घायुषः सुनिश्चित्य नियमितं परिपालनं महत्त्वपूर्णं भवति। एकं यन्त्रं चयनं महत्त्वपूर्णं यत् स्वच्छं कर्तुं, सेवां कर्तुं, मरम्मतं कर्तुं च सुलभं भवति यत् अवकाशसमयं न्यूनीकर्तुं उत्पादकता अधिकतमं च कर्तुं शक्नोति।
निगमन
जिग-यन्त्राणि खनिज-प्रक्रिया-सञ्चालनानाम् अत्यावश्यक-उपकरणाः सन्ति यतः ते गुरुत्वाकर्षण-वियोगद्वारा अपशिष्ट-सामग्रीभ्यः बहुमूल्यं खनिजं पृथक् कर्तुं शक्नुवन्ति । ते बहुमुखीः सन्ति तथा च विभिन्नेषु उद्योगेषु यथा खनन, खनिजप्रक्रिया, पुनःप्रयोगः, अङ्गारस्य सज्जता च सन्ति तथा अनुप्रयोगाः प्राप्नुवन्ति। जिग मशीन विशिष्ट गुरुत्वाकर्षणस्य उपयोगेन कुशलं प्रभावी च पृथक्करणसमाधानं प्रददति। तेषां उपयोगः परिचालनदक्षतां सुधरयति, सततप्रथानां प्रचारं करोति, पर्यावरणस्थायित्वे च योगदानं करोति।
एते यन्त्राणि महत्त्वपूर्णलाभान् प्रदान्ति, यत्र व्यय-प्रभावशीलता विश्वसनीयता च सहितं महत्त्वपूर्णं भवति, येन ते संसाधन-उपयोगस्य अनुकूलनार्थं महत्त्वपूर्णाः भवन्ति तथा च सम्बन्धित-उद्योगेषु सफलतां प्राप्तुं महत्त्वपूर्णाः भवन्ति तथापि, दक्षिणस्य जिग-यन्त्रस्य चयनेन क्षमता, आकारः, भौतिकप्रकारः, गुणवत्ता, उपयोगस्य सुगमता इत्यादीनां कारकानाम् सावधानीपूर्वकं विचारः आवश्यकः भवति । विश्वसनीय-कुशल-जिग्-यन्त्रे निवेशः उत्पादकताम् वर्धयितुं शक्नोति तथा च परिचालनस्य सफलतायां योगदानं दातुं शक्नोति।
